Een bekende woordenboekdefinitie (die ik na vijftien jaar essayles uit mijn hoofd citeer):
Een essay is een tamelijk kort stuk proza waarin een schrijver vanuit een persoonlijke invalshoek een onderwerp belicht dat interessant is voor een breed publiek.
Zo’n definitie verhult niet dat het essay een paraplubegrip is, een term die naar allerlei soorten teksten verwijst. Ik onderscheid grofweg vier soorten essays die vaak overlappen met andere genres, want het essay heeft na eenmaal van nature een grensoverschrijdende persoonlijkheid.
1. Het onderzoekende essay verkent velden, concepten, trends, patronen, vaak vanuit een specifieke vraagstelling. De schrijver inventariseert, beschrijft, analyseert. Dit type essay kan lijken op een journalistieke reportage, maar als het conceptueler van aard is, krijgt het soms trekken van een wetenschappelijk artikel. De verkenning van het onderwerp staat voorop, de schrijver stelt zich daaraan dienstbaar op.
2. Het opiniërende essay poneert een stelling, of werkt daar naar toe. Dit soort teksten draait om argumenten. Hierin ligt het opiniërend essay dicht bij een opinie-artikel, een opstel of betoog, of zelfs column. Overeenkomst tussen deze genres is dat schrijvers zich erin presenteren als mensen uit één stuk: ze staan pontificaal achter – of voor – hun stelling en zijn niet van plan om eraan te twijfelen. Verschillen zijn er natuurlijk ook. Een opiniërend essay bestrijkt vaak een breed terrein en schuwt grote uitspraken niet.
3. Het literaire essay combineert de onderzoekende geest van de schrijver met het besef dat niets zeker te weten valt. Dit essay geeft visie op een onderwerp in een hoogst persoonlijke stijl. De combinatie van stijl en onderwerp maken een literair essay uniek. Het prikt vaak de leugen van het eenduidige ego door en laat zien hoe complex de werkelijkheid is. Het literaire essay kan overlappen met de column en met poëzie en gebruikt even vaak narratieve als journalistieke technieken.
4. Het persoonlijke essay stelt de ervaringen van de schrijver voorop. Dit soort essays is vaak verhalend van aard en schurkt daarmee makkelijk tegen fictie aan. Verschil is dat schrijvers van het persoonlijke essay ook vaak nadrukkelijk reflecteren op hun ervaringen en hun visie contrasteren met die van anderen.
Montaigne was een zestiende-eeuwse filosoof die de term essay heeft gemunt. In 2023 schreef ik zeven essays voor Trouw, waarin ik zijn werk in verband breng met actuele thema’s. Die thema’s zouden een mooie basis kunnen zijn voor een nieuw boek.
Een boek van mijn hand over Montaigne is Schrijven met Montaigne. Dit boek is niet meer leverbaar, maar de pdf kun je wel gratis ontvangen.
Essayistiek hangt ook altijd samen met poëtica. Wat betekent schrijven volgens een schrijver? Zie ook Vind me in elk woord dat ik schrijf*